मन, बुद्धि, अहंकार र चित्त: हाम्रो भित्री संसारका चार आयाम (Manas, Buddhi, Ahamkara, and Chitta: Four Dimensions of Our Inner World)

"कस्तो सानो मन भएको मान्छे रहेछ,"

"मेरो त कस्तो चित्त दुख्यो,"
"यसको त बुद्धि नै छैन,"
"धेरै अहंकार हुनु राम्रो हैन।"

हामी दैनिक जीवनमा प्रयोग गर्ने यी शब्दहरू: मन, चित्त, बुद्धि, अहंकार, यत्ति सामान्य छन् कि कहिलेकाहीँ यिनको गहिरो अर्थबारे सोच्नै भ्याउँदैनौं। यिनीहरू केवल भावनात्मक अभिव्यक्तिहरू मात्र होइनन्, बरु हाम्रै भित्रको मानसिक संरचनाका विभिन्न भाग हुन्, जसले हाम्रो सोच, निर्णय, व्यवहार र अनुभूतिलाई प्रत्यक्ष प्रभाव पार्छन्।

यी विचारहरू मुख्यतया प्राचीन हिन्दू धर्मशास्त्रहरू र दार्शनिक ग्रन्थहरूबाट लिइएका हुन् ।

मन (मनस्) – सोच्ने र इन्द्रिय अनुभूतिको केन्द्र 

मन भनेको हाम्रो सोच्ने, चाहना गर्ने र इन्द्रिय अनुभवहरूलाई प्रशोधन गर्ने शक्ति हो। हामीले देख्ने, सुन्ने, छुने, स्वाद लिने वा गन्ध लिने—यी सबै इन्द्रिय अनुभवहरू मनले नै ग्रहण र व्याख्या गर्छ। मनले नै "म यो चाहन्छु," "मलाई यो मन पर्छ," "के यो गरूँ कि नगरूँ?" जस्ता संशय र संकल्पहरू जन्माउँछ। जब मन अशान्त हुन्छ, हामी पनि अशान्त हुन्छौं।

 बुद्धि (बुद्धिः) – विवेक र निर्णयको शक्ति

बुद्धि भनेको सही-गलत छुट्याउने, निर्णय गर्ने र विवेक प्रयोग गर्ने शक्ति हो। जब मनले केही चाहन्छ, बुद्धिले त्यसको औचित्यमाथि विचार गर्छ—"के यो सही हो?" बुद्धि नै हामीलाई मूल्य र सिद्धान्तअनुसार बाँच्न सहयोग गर्छ। बुद्धिलाई तिखार्न सके, जीवनमा स्पष्टता र सन्तुलन आउँछ।

अहंकार (अहंकार) – 'म' को भावना

अहंकार भनेको 'म' भन्ने व्यक्तिगत चेतना वा पहिचानको भावना हो। "म विद्यार्थी हुँ," "म राम हुँ," "म बुद्धिमान् छु" भन्ने विचारहरू अहंकारबाटै आउँछन्। यसले हाम्रो व्यक्तित्व निर्माण गर्छ, तर अत्यधिक अहंकारले घमण्ड, ईर्ष्या र पृथक्पनको भावना बढाउन सक्छ। यिनै कारणले मानिसले दुःख भोग्छ।

चित्त (चित्तम्) – स्मृति र संस्कारहरूको भण्डार

चित्त भनेको हाम्रो स्मृति, अवचेतन, विगतका अनुभव र बानीहरूको गहिरो भण्डार हो। जीवनमा हामीले जे अनुभव गर्‍यौं, ती सबै चित्तमा अक्षरशः सुरक्षित हुन्छन्। कहिलेकाहीँ हामी किन रिसायौं, दुःखी भयौं, डरायौं भन्ने कुरा नबुझिए पनि त्यो चित्तमा गडेका पुराना छाप (संस्कार/वासना) ले गर्दा हुन सक्छ। ध्यान र आत्म-निरीक्षणले चित्त शुद्ध बनाउन सकिन्छ।

यी चार भाग, मन, बुद्धि, अहंकार, र चित्त, हाम्रो भित्री जीवनका आधारस्तम्भ हुन्। जब हामी यिनको भिन्नता र कार्य बुझ्न थाल्छौं, हामी आफैंप्रति अझ सजग, संवेदनशील र सचेत हुन थाल्छौं। यसले जीवनलाई अझ गहिरो रूपमा बुझ्न मद्दत गर्छ।

Manas, Buddhi, Ahamkara, and Chitta: Four Dimensions of Our Inner World

"What a small-minded person he is,"
"My heart was really hurt,"
"He has no wisdom at all,"
"Too much ego is not good."

The words we use daily, Manas (mind), Chitta (consciousness/memory), Buddhi (intellect), Ahamkara (ego), are so common that sometimes we don't pause to think about their deeper meaning. These aren't just emotional expressions; they are various parts of our inner mental structure that directly influence our thoughts, decisions, behaviors, and perceptions.  

These ideas are primarily derived from ancient Hindu scriptures and philosophical texts.

Manas (Mind) – The Center of Thought and Sensory Experience

Manas is our power of thinking, desiring, and processing sensory experiences. All our sensory inputs what we see, hear, touch, taste, or smell are received and interpreted by Manas. Manas gives rise to doubts and resolutions like "I want this," "I like this," "Should I do this or not?" When Manas is restless, we become restless too.

Buddhi (Intellect) – The Power of Discernment and Decision

Buddhi is the power to distinguish right from wrong, make decisions, and exercise discernment. When Manas desires something, Buddhi considers its appropriateness, "Is this right?" Buddhi helps us live according to our values and principles. Sharpening Buddhi brings clarity and balance to life.

Ahamkara (Ego) – The Sense of 'I'

Ahamkara is the sense of 'I,' our individual consciousness or feeling of identity. Thoughts like "I am a student," "I am Ram," "I am intelligent" originate from Ahamkara. It builds our personality, but excessive Ahamkara can foster pride, envy, and a feeling of separation. These are often the causes of human suffering.

Chitta (Consciousness/Memory) – The Storehouse of Memories and Impressions

Chitta is the deep reservoir of our memory, subconscious, past experiences, and habits. Everything we have experienced in life is literally stored in Chitta. Sometimes, we might not understand why we feel angry, sad, or afraid, but it could be due to old impressions (samskaras/vasanas) embedded in Chitta. Through meditation and self-reflection, Chitta can be purified.

These four parts, Manas, Buddhi, Ahamkara, and Chitta, are the pillars of our inner life. As we begin to understand their distinctions and functions, we become more aware, sensitive, and conscious of ourselves. This helps us understand life more profoundly.